ΟΜΙΛΙΑ ΘΑΝΑΣΗ ΦΩΚΑ 11/09/2025 – ΒΡΑΒΕΥΣΗ ΔΙΑΚΡΙΘΕΝΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ 2025
Είμαι πραγματικά χαρούμενος που συμμετέχω σε αυτή την εκδήλωση, πρώτα απ’ όλα γιατί είναι ένα χαρμόσυνο γεγονός. Γιορτάζουμε σήμερα, επαινούμε, αυτή την επιτυχία των παιδιών. Σας συγχαίρω, με την ετυμολογική έννοια της λέξεως.
Υπάρχει όμως ένας ακόμα σημαντικός λόγος για τον οποίο χαίρομαι. Με τον τρόπο αυτό μου δίδεται η δυνατότητα να εκφράσω την υποστήριξή μου, το θαυμασμό μου αν θέλετε, για το έργο του Ιδρύματος Γεωργίου & Μάρης Βεργωτή.
Θεωρώ πολύ σημαντική την προσφορά του Ιδρύματος. Ανέφερε ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Γεράσιμος Βεργωτής τις υποτροφίες οι οποίες δίδονται στο Ωδείο Αθηνών, στη Τζούλιαρντ Σχολή Μουσικής της Νέας Υόρκης, στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης και στην Ιατρική Σχολή στο Χάρβαρντ. Στο Κέιμπριτζ είχα συναντήσει υποτρόφους του Ιδρύματος.
Ας μην ξεχνάμε την σημαντική προσφορά της ευεργεσίας, για την οποία υπάρχει στην Ελλάδα σπουδαία παράδοση. Το όνομα Βεργωτή είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ευεργεσία στην Κεφαλονιά. Μπράβο στον Γεράσιμο Βεργωτή που αποτελεί πραγματικά αντάξιο απόγονο αυτής της μεγάλης οικογένειας.
Πιστεύω ότι ζούμε σε μια ιστορική καμπή. Καμπή με τη μαθηματική έννοια. Ότι δηλαδή είναι ένα σημείο, στο οποίο η σταθερότητα ενός συστήματος είναι υπό αμφισβήτηση. Αυτό σημαίνει ότι πολύ εύκολα από ένα σημείο καμπής μπορείς να πας σε σημείο σταθερότητας, μπορείς όμως να φτάσεις και στην καταστροφή. Με την έννοια αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ σημαντικό οι ωριμότεροι να προσπαθούν να συμβουλεύουν τους νέους. Αν θέλετε, αυτό πρέπει να αποτελεί υποχρέωση, ιδιαίτερα ατόμων που θα μπορούσαν να θεωρηθούν στοχαστές.
Τέτοια άτομα θα πρέπει να βοηθούν τους νέους ώστε να κάνουν υπέρβαση. Υπέρβαση με την έννοια ότι θα ξεπεράσουν την προσφορά προς τον εαυτό τους και την οικογένειά τους, και θα προσφέρουν κάτι πέρα από το συνηθισμένο και το αναμενόμενο. Ίσως, αυτός είναι ο μόνος τρόπος ώστε να είμαστε σίγουροι ότι η ανθρωπότητα με τη μορφή που τη γνωρίζουμε θα επιζήσει.
Επανειλημμένως ακούγονται παράπονα από τις προηγούμενες για τις νέες γενιές. Αυτό, με μία έννοια μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο: ως μορφή αυτοκριτικής. Όντως, τα παιδιά μας είναι δημιούργημα των γονιδίων μας και του περιβάλλοντος, το οποίο εμείς φτιάξαμε για αυτούς. Κατά συνέπεια δεν έχει νόημα να παραπονιόμαστε για τα παιδιά μας. Τι μπορούμε να κάνουμε ; Το μόνο που μπορεί να κάνουμε είναι να τους συμβουλεύουμε.
Οι αρχές της επιτυχίας
Προφανώς το ταξίδι κάθε ανθρώπου είναι καθαρά προσωπικό και είναι πολύ δύσκολο να παρουσιαστούν συμβουλές, οι οποίες έχουν γενικότερη ισχύ. Παρ’ όλα αυτά, θα κάνω μια προσπάθεια να αναφερθώ σε ορισμένες γενικές αρχές που κατά τη γνώμη μου είναι πολύ χρήσιμες και οι οποίες σίγουρα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη δική μου πορεία.
Αισιοδοξία
Αρχίζω από την αισιοδοξία. Στην Ακαδημία υπήρχε ένα σημαντικός διανοούμενος, ο φιλόσοφος και νομικός, Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Όταν ο Δεσποτόπουλος διάβασε σε μια συνέντευξη, στο Βήμα Magazino, ότι ήμουνα κάποτε στον χώρο της Αριστεράς, άρχισε να ασχολείται με μένα περισσότερο παρόλο πού τότε ήμουν ο νεότερος σε ηλικία Ακαδημαϊκός. Μια μέρα μου είπε: «Κύριε Φωκά, είναι ηθική υποχρέωση, η θετική ατένιση της ζωής». Είχε απόλυτο δίκιο. Η ζωή είναι το πολυτιμότερο δώρο. Κατά συνέπεια είναι απαραίτητο να την αντιμετωπίζουμε θετικά και να είμαστε αισιόδοξοι. Είναι ενδιαφέρον ότι παρόλο που η ιατρική έχει τονίσει διάφορους παράγοντες που επιδρούν στη θνησιμότητα, όπως το κάπνισμα, την διατροφή, την άσκηση κ.α., δεν έχει δώσει καμία βαρύτητα στην αισιοδοξία. Κι όμως, αν θέλετε, το ρίσκο θνησιμότητας του να είσαι απαισιόδοξος είναι χειρότερο από το ρίσκο του να καπνίζεις. Υπάρχει μεγάλος αριθμός σχετικών μελετών, ορισμένες από τις οποίες αναφέρονται στο βιβλίο μου «Μονοπάτια κατανόησης». Ένα παράδειγμα μόνο θα σας αναφέρω. Σε μία έρευνα από την Ολλανδία, για άτομα ηλικίας 65 μέχρι 85 ετών, μετά από παρακολούθηση εννέα ετών, απεδείχτηκε ότι αυτοί που ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξοι είχαν το πλεονέκτημα να κερδίσουν μακροβιότητα περίπου 43% σε σχέση με τους πλέον απαισιόδοξους. Αυτό είναι ένα τεράστιο κέρδος. Άρα η πρώτη μου συμβουλή είναι να είστε αισιόδοξοι. Τι σημαίνει να είστε αισιόδοξοι; Αν κάποιος δεν είναι, μπορεί να γίνει; Και βεβαίως μπορεί. Και αυτό αφορά όλες τις συμβουλές που θα αναφέρω και οφείλεται στη εξαιρετικά σημαντική ικανότητα του εγκεφάλου μας, στην πλαστικότητα. Όντως, ποιο είναι το πιο βασικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου εγκεφάλου; Η πλαστικότητα, δηλαδή το ότι ο εγκέφαλός μας συνεχώς αλλάζει. Προφανώς η αλλαγή αυτή είναι ευκολότερη σε μικρότερη ηλικία αλλά γίνεται μέχρι το τέλος της ζωής μας. Άρα τα πάντα εξαρτώνται από εσάς. Έχετε την δυνατότητα, ακόμα και αν δεν είστε τώρα αισιόδοξοι, να γίνετε, ιδιαίτερα με την βοήθεια κάποιου ο οποίος να μπορεί συνεχώς να σας συμβουλεύει.
Ο ύπνος
Ευτυχώς η ιατρική κοινότητα αρχίζει πλέον να ασχολείται σοβαρά με τον ύπνο. Στο δεύτερο μου βιβλίο, που θα βγει στα αγγλικά σε δυο μήνες, υπάρχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο το οποίο αναλύει τη σπουδαιότητα του ύπνου για μια σειρά λόγους: από την επίδρασή του στο ανοσολογικό μας σύστημα μέχρι το ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου, μνήμες, οι οποίες μόλις έχουν δημιουργηθεί, σταθεροποιούνται. Κατά τη γνώμη μου υπάρχει κάτι εξαιρετικά σημαντικό με τον ύπνο, το οποίο δεν έχει τονιστεί: αποτελεί ένα μικρό παράθυρο στο ασυνείδητο. Στο βιβλίο μου «Μονοπάτια Κατανόησης», που θα πάρετε σαν δώρο, δίνεται πολύ μεγάλη έμφαση σε αυτό το μυστηριώδη κόσμο του ασυνείδητου. Έχω τονίσει, ότι ίσως ο μόνος τρόπος να παράξουμε πραγματικά τεράστια επιτεύγματα, δεν είναι με την τεχνητή νοημοσύνη, όπως πολλοί πιστεύουν, αλλά είναι η εξερεύνηση αυτού του μυστηριώδους κόσμου που λέγεται ασυνείδητο. Στο ασυνείδητο γίνονται ελεύθεροι συνειρμοί. Και αυτοί οι συνειρμοί είναι το υπόβαθρο της ικανότητας του ανθρώπου να ανακαλύπτει καινούργιες έννοιες, να λύνει δύσκολα προβλήματα κ.τ.λ. Οι πιο καλές ιδέες μου έχουν δημιουργηθεί τη στιγμή που ξυπνάω και επίσης είναι η στιγμή που πολλές φορές έχω ανακαλύψει λάθη στην έρευνά μου.
Είχα την τύχη, αλλά την τύχη όπως ξέρετε την φτιάχνεις ο ίδιος, να συνεργαστώ με τον μεγάλο μαθηματικό και βιολόγο Ίσραελ Γκέλφαντ. Είναι αυτός που όπως ανέφερε ο Γεράσιμος, είπε για μένα ότι «είμαι σπάνιο παράδειγμα ενός επιστήμονα της Αναγέννησης». Παρεμπιπτόντως αυτό το έχει πει το 1986 όταν πήρα το βραβείο Μποδοσάκη, και σίγουρα τότε αυτό δεν ίσχυε. Ίσως τώρα υπάρχει μία τάση προς αυτή την κατεύθυνση, ιδιαίτερα λόγω της ενασχολήσεώς μου με φιλοσοφία, τέχνη, και μουσική.
Ο Γκέλφαντ, για τον οποίο όταν έγινε 80 ετών υπήρχε ένα σχετικό άρθρο στους Τάιμς της Νέας Υόρκης, όπου τον ανέφερε σαν ένα από τους πέντε μεγαλύτερους μαθηματικούς του αιώνα, όταν με πρωτογνώρισε με ρώτησε: Θανάση, πόσες ώρες κοιμάσαι; Εγώ είχα πάντα το κόμπλεξ ότι κοιμάμαι πολύ, επειδή όμως αδυνατώ να πω ψέματα του είπα, 9 ώρες. Ααα μπράβο, μου λέει. Όλοι οι σημαντικοί μαθηματικοί κοιμούνται τουλάχιστον 9 ώρες. Εγώ κοιμάμαι 9, καμιά φορά 10 και είναι καλύτερο.
Η ευελιξία
Τρίτο στοιχείο, να είστε ευέλικτοι. Έχω αλλάξει αρκετά από όταν ήμουν μικρός. Μία από τις βασικές μου αλλαγές, όπως γνωρίζει πολύ καλά ο παιδικός φίλος Αλέκος Καλαφάτης, είναι η ακόλουθη: μικρός, ο κύριος στόχος όταν είχα μια συνομιλία ή μια αντιπαράθεση ήταν να αποδείξω ότι η τοποθέτησή μου ήταν σωστή. Αυτό τώρα δεν με απασχολεί καθόλου. Το κύριο όταν συνομιλώ με κάποιον ή κάποια είναι, να μάθω κάτι καινούργιο. Δεν πρέπει να υποτιμάτε κανέναν. Από όλους μπορεί κάτι να πάρετε. Ο άνθρωπος έχει απίστευτες δυνατότητες, πολλές από τις οποίες δεν τις γνωρίζει. Μην προσπαθήσετε να έχετε την τάση αντιπαράθεσης. Προσπαθήστε πάντα να μάθετε κάτι και σε ένα ανώτερο επίπεδο, προσπαθήστε να καταλάβετε γιατί το συγκεκριμένο άτομο έχει αυτή την άποψη; Τι βρίσκεται πίσω από τον τρόπο σκέψης τους; Ο Χένρι Πουανκαρέ, ένας από τους σημαντικότερους μαθηματικούς και φυσικούς όλων των εποχών, είχε πει ότι να αρνείσαι τα πάντα ή να δέχεσαι τα πάντα είναι δύο εξίσου λάθος τοποθετήσεις. Προσπαθήστε να είστε ευέλικτοι.
Συναισθηματική ενέργεια
Η συναισθηματική ενέργεια, είναι πολύ σημαντική. Μην την καταναλώνετε. Πολλές φορές βλέπω τα παιδιά μου με το παραμικρό να θλίβονται. Υπάρχει ένα πολύ απλό κατά τη γνώμη μου κριτήριο, βάση του οποίου μπορείτε να αποφασίσετε αν αξίζει τον κόπο να στενοχωριέστε ή όχι. Είναι κάτι ανατρέψιμο ή όχι; Αν κάτι δεν είναι ανατρέψιμο, όπως ο θάνατος, προφανώς αξίζει να λυπηθείτε. Αν όμως κάτι είναι ανατρέψιμο, αν κάτι μπορεί να διορθωθεί, αγνοήστε το.
Ψυχική δύναμη
Εξαιρετικά σημαντικό για ένα πετυχημένο άνθρωπο είναι η ψυχική δύναμη. Τι σημαίνει ψυχική δύναμη; Πάνω απ’ όλα είναι η ικανότητα να αντιμετωπίζει αποτυχίες. Οι αποτυχίες είναι αναπόφευκτες. Έχω επανειλημμένως τονίσει ότι οι αποτυχίες είναι μέτρο επιτυχίας. Επαναλαμβάνω, η αποτυχία είναι μέτρο επιτυχίας. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει, ότι όσο περισσότερο ανεβαίνει κάποιος ή κάποια, τόσο πιο δύσκολα προβλήματα προσπαθούν να λύσουν, και κατά συνέπεια τόσο μεγαλώνουν οι πιθανότητες αποτυχίας. Με την έννοια αυτή θα μπορούσα να σας ευχηθώ όταν ωριμάσετε, να έχετε καλές αποτυχίες, παρόλο που αυτό φαίνεται αντιφατικό.
Τονίζω πάντα στους νέους, ότι την πρώτη μου μεγάλη αποτυχία την ένιωσα όταν απέτυχα στις εξετάσεις του Πολυτεχνείου. Ήταν για μένα απίστευτα επίπονο, αμέσως πήρα την απόφαση να φύγω. Να φύγω, να φύγω. Πήγα στην Αγγλία χωρίς να ξέρω αγγλικά και με πολύ λίγα χρήματα. Το δεύτερο από τα 8 επίτιμα διδακτορικά μού απονεμήθηκε το 2005 από το Πολυτεχνείο. Τότε ανέφερα στην ομιλία μου «ευχαριστώ πολύ γιατί επιτέλους παίρνω από αυτό το ιστορικό ίδρυμα ένα πτυχίο.» Δεν καταλάβανε τι εννοούσα μέχρι που τους εξήγησα την αποτυχία μου.
Αυθεντικότητα
Πρέπει να βρείτε τρόπους να αναπτύσσετε την αυτοπεποίθησή σας. Η αυτοπεποίθηση είναι σημαντική γιατί σου επιτρέπει να έχεις αυθεντικότητα. Όταν έχεις αυτοπεποίθηση, δεν επηρεάζεσαι από τους πολλούς. Όταν πήγα στο Λονδίνο δεν υπήρχε κανείς στο χώρο μου που δεν έκανε ναρκωτικά. Ήταν τότε η εποχή του χιπισμού. Είχα πάντα την πολύ ισχυρή αντίληψη να προστατέψω τον εγκέφαλο μου. Έτσι, αντιμετώπισα την πίεση από τους συνομήλικους μου και δεν έκανα ποτέ ναρκωτικά.
Αυτό που χαρακτηρίζει όλη την γραφή του Πλάτωνα είναι η μεγάλη αγάπη του προς την αυθεντικότητα. Ακόμη και το μεγάλο του λάθος, το ότι έδιωξε τους ποιητές από την Πολιτεία του, είναι αποτέλεσμα της αγάπης του προς την αυθεντικότητα: θεωρούσε, λανθασμένα, ότι η ποίηση δεν είναι αυθεντική. Είναι πολύ σημαντικό να έχετε αυθεντικότητα.
Όλα είναι ανοικτά
Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβετε ότι όλα είναι ανοιχτά. Δεν υπάρχει ένα πρόβλημα, το οποίο να έχει λυθεί πλήρως.
Ποια είναι η αρχή της φιλοσοφίας; Η αρχή της φιλοσοφίας είναι ‘θαυμάζειν’ με την έννοια του ‘απορώ’. Είναι γνωστή η θέση του Σωκράτη, ότι «το μόνο που γνωρίζω είναι ότι δεν γνωρίζω τίποτα». Δεν είναι σίγουρο ότι αυτό το απόφθεγμα το είπε πραγματικά ο Σωκράτης. Ο μεγάλος νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάμβλιχος αναφέρει ότι ο Σωκράτης είπε: «δεν ξέρω τίποτα, δεν διδάσκω τίποτα, το μόνο που κάνω είναι να θέτω ερωτήσεις». Αυτό όμως που είναι σημαντικό είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες έθεταν ερωτήσεις για πράγματα που άλλοι θεωρούσαν προφανή, που θεωρούσαν λυμένα, που θεωρούσαν πλήρως γνωστά. Και όμως όσο πιο βαθιά φτάνεις, τόσο καταλαβαίνεις ότι τα πάντα είναι ανοικτά.
Ένας από τους πολύ καλούς μου φίλους είναι ο πιο σημαντικός Έλληνας νευροεπιστήμονας, ο Νίκος Λογοθέτης. Ο Νίκος ήταν πολύ κοντά με τον μεγάλο Κρικ. Οπως γνωρίζετε, ο Γουάτσον και ο Κρικ ήταν αυτοί που ανακάλυψαν στο Κέιμπριτζ , όπως είπαν οι ίδιοι, «το μυστικό της ζωής», τον κώδικα του DNA. Ο Κρικ όταν ήταν παιδάκι είχε δύο αγάπες, την νευροεπιστήμη και την μοριακή βιολογία. Αυτός είναι ο λόγος που όταν έφυγε από το Κέιμπριτζ για την Αμερική σταμάτησε να κάνει μοριακή βιολογία και ασχολήθηκε μόνο με νευροεπιστήμες. Ο Νίκος μού έχει πει διάφορες ιστορίες για τον Κρικ. Μία από αυτές είναι ότι όταν ο Κρικ διάβαζε σαν παιδάκι κάποια καινούργια ανακάλυψη στους Times, πήγαινε στη μάνα του και έκλαιγε, λέγοντας: μέχρι να μεγαλώσω θα έχουν λυθεί όλα τα προβλήματα. Να είστε σίγουροι ότι αυτό δεν ισχύει. Όσο και να έχει εξερευνηθεί μια περιοχή, όσο πιο βαθιά πηγαίνεις τόσο πιο πολλά προβλήματα ανακαλύπτεις.
Ο χρόνος
Τέλος και ίσως το πιο σημαντικό. Πολλοί με ρωτούν πως έχω καταφέρει τόσα διαφορετικά πράγματα στη ζωή μου και πάντα η απάντηση είναι η ίδια: προστατεύω τον παραγωγικό μου χρόνο όσο τα παιδιά μου.
Καταλαβαίνω ότι για εσάς λόγω των social media και του διαδικτύου, αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο από ό,τι είναι για εμένα αλλά πρέπει να το προσπαθήσετε. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να φτάνεις στην ουσία των πραγμάτων από να αφιερώσεις μεγάλο τμήμα του χρόνου σου. Και όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνεις για σημαντικούς στόχους, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να αγγίξεις την ευδαιμονία που, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, είναι ο κύριος στόχος της ζωής του ανθρώπου. Πώς όμως διαλέγεις σημαντικούς στόχους; Υπάρχουν κριτήρια; Κατά τη γνώμη μου υπάρχουν. Ένα κριτήριο είναι η αισθητική. Δεύτερο κριτήριο είναι η καθολική σπουδαιότητα και τρίτο κριτήριο είναι η ύπαρξη της πολλή ενδιαφέρουσας σχέσης μεταξύ πολυπλοκότητας και απλότητας. Αυτή η σχέση είναι υπέροχη. Η δική μου η άποψη είναι, να τείνετε προς τη πολυπλοκότητα.
Κάποτε με ρώτησε κάποιος, ποια μουσική σας αρέσει κ. Φωκά; Η απάντησή μου ήταν Κλασική μουσική και ιδιαίτερα η όπερα. Και λέει, ααα! πολύ ενδιαφέρον. Και άλλοι μαθηματικοί μου έχουν δώσει αυτή την απάντηση. Ο λόγος για την κοινή απάντηση είναι προφανής. Ο εγκέφαλος ενός μαθηματικού ασχολείται συνεχώς με πολυπλοκότητα και με ομορφιά. Αυτό δεν το γνωρίζουν όσοι δεν ασχολούνται με τα μαθηματικά, αλλά όντως υπάρχει υψηλή αισθητική στα μαθηματικά. Όπως είχε πει ο Χάρντι, «δεν υπάρχει μόνιμη θέση στην ιστορία για μη-όμορφα μαθηματικά». Κατά συνέπεια ένας μαθηματικός αγαπάει την αισθητική και την πολυπλοκότητα, τα οποία βεβαίως εκφράζονται με υπέροχο τρόπο στη κλασική μουσική. Και αυτός είναι ο λόγος που πολλοί μαθηματικοί έχουν αγαπούν τη κλασική μουσική.
Τεχνητή Νοημοσύνη
Τελειώνοντας, επειδή είναι ένα θέμα το οποίο δημιουργεί μεγάλο άγχος, ιδιαίτερα στους νέους, επιτρέψτε μου δυο λόγια για τη τεχνητή νοημοσύνη. Στο δεύτερο τόμο του βιβλίου μου υπάρχουν έξι κεφάλαια για τη τεχνητή νοημοσύνη, οπότε είναι αδύνατον να σας δώσω τώρα μια ολοκληρωμένη εικόνα για το θέμα αυτό. Απλώς μπορώ να σας πω με βεβαιότητα, στο βαθμό που για κάτι μπορεί να είμαι πραγματικά βέβαιος, ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να φτάσει την ανθρώπινη νοημοσύνη. Παρόλα αυτά ανησυχώ, όχι για το ότι θα μας καταλάβουν τα ρομπότ και άλλα παραμύθια, ανησυχώ για την έμμεση επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στο τρίπτυχο πληροφορία, γνώση, σοφία. Τι εννοώ με αυτό; Ο ψηφιακός κόσμος, δυστυχώς κατά τη γνώμη μου, δίνει πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην πληροφορία παρά στη γνώση. Τα παλιά συστήματα της τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία στηρίζονταν στη λογική, εξαρτώνταν από γνώση. Για παράδειγμα, τότε, με την παλιά τεχνητή νοημοσύνη, για να φτιάξεις ένα ρομπότ το οποίο θα οδηγεί ένα ποδήλατο έπρεπε να γνωρίζεις το νόμο της κίνησης του Νεύτωνα, να ξέρεις τη μαθηματική έκφραση αυτού του νόμου, κ.τ.λ. Τώρα με την βαθιά μάθηση, τι χρειάζεσαι; Χρειάζεσαι τους νόμους του Νεύτωνα; Όχι. Χρειάζεσαι τη μαθηματική τους έκφραση; Όχι. Το μόνο που χρειάζεσαι είναι η ‘εκπαίδευση ενός νευρωνικού δικτύου’. Αν περάσει αυτό το μύνημα, αν γίνει γνωστό, ότι πλέον με την παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη δεν χρειαζόμαστε γνώση για να έχουμε λύσεις προβλημάτων, αυτό αμέσως θα βάλει το ερώτημα: Τότε γιατί χρειάζεται να αναλύουμε τους νόμους που διέπουν τη φυσική και βιολογική πραγματικότητα;
Η πληροφορία γίνεται γνώση μόνο αν τοποθετηθεί στο κατάλληλο πλαίσιο. Για να γίνει όμως αυτό απαιτείται μια ολιστική αντιμετώπιση της πραγματικότητας, η οποία είναι σε αντίθεση με τη σημερινή πραγματικότητα όπου επικρατεί ο κατακερματισμός. Κατά συνέπεια ανησυχώ πολύ για το σε τι βαθμό η τεράστια πληροφορία που παίρνουμε τελικά θα γίνει γνώση. Και το τελευταίο στάδιο, το πιο σημαντικό είναι η μετατροπή της γνώσης σε σοφία. Αυτό απαιτεί την τοποθέτηση της γνώσης στο σωστό ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Αυτό απαιτεί τι; Απαιτεί στοχασμό. Δεν υπάρχει άλλη λύση. Για να στοχαστείς όμως είναι απαραίτητο να έχεις μοναχικότητα. Ο σημερινός τρόπος ζωής με έμφαση τα μέσα κοινωνικής διαδικτύωσης και το διαδίκτυο, δεν σου δίνει πλέον τη δυνατότητα μοναχικότητας. Κατά συνέπεια αφαιρεί την δυνατότητα στοχασμού, που είναι ο μόνος τρόπος για να γίνει, αν θέλετε, η γνώση σοφία, είναι ο μόνος τρόπος για να φτάσεις πραγματικά στην ουσία των πραγμάτων και για να λύσεις δύσκολα προβλήματα.
Κατά συνέπεια ίσως η μεγαλύτερη ευχή που θα μπορούσα να δώσω στη νέα γενιά, είναι να προσπαθήσει να αναπτύξει τη νοητική πειθαρχία η οποία θα της επιτρέψει να στοχάζεται. Αυτό μαζί με την εμβάθυνση στον υπέροχο κόσμο της τέχνης και των γραμμάτων είναι ίσως ο μόνος τρόπος για να συνεχίζει να υπάρχει η ανθρωπότητα με τη μορφή που την γνωρίσαμε.
Σας ευχαριστώ.
